เมื่อ พ.ศ.๒๔๔๒ ได้เกิดผีบ้าผีบุญขึ้นในมณฑลอิสาน ผีบ้าผีบุญนี้เกิดที่อื่นก่อน แต่ที่ได้มาเกี่ยวข้องกับ
เมืองตระการ ก็เพราะผีบ้าผีบุญได้ยกกำลังมาอยู่ในท้องที่ของเมืองนี้ การปราบปรามจนสงบราบคาบก็อยู่ที่เมืองนี้อีก
จะขอกล่าวถึง เฉพาะเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นที่เมืองนี้เท่านั้น ส่วนเหตุการณ์ที่เกิดที่อื่นจะไม่ขอนำมากล่าว
พ.ศ.๒๔๔๔ ผีบ้าผีบุญ เดิมเป็นหมอลำกลอนเที่ยวลำคำผญา กระจายไปตามหัวเมืองต่าง ๆ ทั่วมณฑลอิสาน
ข้อความที่ลำนั้น เป็นการสรรเสริญผู้มีบุญว่า จะมาจากทางทิศตะวันออก ซึ่งหมายถึงองค์แก้ว ที่ตัวเป็นผู้มีบุญ อยู่ทางฝั่งซ้าย
แม่น้ำโขง และกล่าวให้ร้ายแก่คนไทย หมอลำเหล่านี้เริ่มต้นมาจากทางทิศตะวันออก ตั้งแต่เมืองสีทันดร นครจำปาศักดิ์
เมืองพิบูล และเดชอุดม แยกเป็นสี่สาย สายที่สามมาเมืองตระการพืชผล
เนื่องจากหมอลำ เป็นนักร้องคำกลอนเพลงพื้นเมืองของภาคอิสาน ประชาชนนิยมมากจึงเกิดความเลื่อมใสและ
หลงเชื่อในกลอุบายของพวกผีบ้าผีบุญ เมื่อราษฎรเชื่อมากๆเข้า หมอลำก็ตั้งเป็นองค์ พวกที่ตั้งเป็นองค์ระดับหน้า แต่งกาย
นุ่งขาวห่มขาว จีวรห่มครองอย่างพระหรือเณร และมีเทียนขึ้ผึ้งหนัก ๑ บาท ถือว่าเป็นขันธ์ ๕ ขันธ์ ๘ เป็นของสำหรับนบ(ไหว้)
ครูอาจารย์ผีบ้าผีบุญ มีปลอกใบลาน จานเป็นคาถาสวมศรีษะทุกคน
ครั้งแรกผีบ้าผีบุญได้โฆษณาเรียกร้อง และชักชวนประชาชนเข้าเป็นสมัครพรรคพวก ต่อมาได้ออกลายแทง
เป็นคำพยากรณ์ซึ่งมีอยู่หลายฉบับ เช่น หนังสือพระยาอินทร์ หนังสือท้าวพระยาธรรมิกราช หนังสือผู้มีบุญ และตำนาน
พื้นเมืองกรุง เป็นต้น หนังสือเหล่านี้กล่าวให้ร้ายต่อข้าราชการไทยและคนไทย สรรเสริญพระยาธรรมิกราช และทาย
เหตุการณ์ข้างหน้าในทางที่ไม่ดีเป็นต้นว่า
ปีชวดจะมียักษ์ ๗๐๐ ตัวมากินคน หรือพยากรณ์ว่า กลางเดือน ๖ พ.ศ.๒๔๔๔ จะเกิดเป็นเภทภัยใหญ่หลวง
เงินทองทั้งปวงจะเกิดเป็นหินแห่หินทรายไปหมด หินแห่(หินกรวดลูกรัง) จะกลับเป็นเงินเป็นทอง หมูจะเป็นยักษ์กินคน
แล้วท้าวธรรมมิกราช ผู้มีบุญจะมาเป็นใหญ่ในโลกนี้ ใครอยากพ้นภัยให้คัดลอกบทความตามลายแทง บอกต่อๆ กันไป
ใครอยากมั่งมีเงินทอง ก็ให้ไปเก็บหินแห่มารวบรวมไว้ ให้ท้าวธรรมมิกราชชุปเป็นเงินเป็นทอง ถ้ากลัวตายให้ฆ่าหมู
ก่อนถึงกลางเดือน ๖ ก่อนกลายเป็นยักษ์กินคน เป็นต้น
เมื่อราษฎรทราบก็เล่าลือกันต่างๆนานา เป็นต้นว่า กรวดหินข้างวัด ถ้าใครนำไปเข้าพิธีก่อพระเจดีย์ตราบถึง
วันอาทิตย์ขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๔ ปี ฉลู ตรงกับวันที่ ๒๓ มีนาคม ๒๕๔๔ จะกลายเป็นเงินเป็นทอง ตัวไหม หนู ควายตู้
ถ้าผู้ใดมีไว้ กรวดหินจะไม่กลายเป็นเงินเป็นทอง ตัวไหมจะกลายเป็นงูกัดเจ้าของ ควายตู้จะกลายเป็นยักษ์ขึ้นกินคน
และรากไม้ฝอยเล็กละเอียดอยู่ตามฝั่งน้ำจะกลายเป็นไหม ผู้หญิงที่ยังไม่แต่งงานก็ให้รีบแต่ง มิฉะนั้นยักษ์จะมาจับกิน
วันที่ ๒๔ มีนาคม ๒๔๔๔ จะเกิดลมพายุพัดเอาคนปลิวว่อนไป และมืด ๗ วัน ๗ คืน ให้หาไม้ลิ้นฟ้า (เพรา) มาไว้จุดไฟ
และให้ปลูกตะไคร้ไว้บันไดเรือนเพื่อกันลมพัด
ประชาชนก็พากันเชื่อและพากันเกรงกลัวเป็นอันมาก ว่าจะเป็นจริงตามคำเล่าลือหรือพยากรณ์นั้น พอถึงกลางปี
พ.ศ.๒๔๔๓ ก็ปรากฎว่ามีราษฎรหัวเมืองต่างๆ ไปเก็บหินแห่ทางตะวันตกของอำเภอเสลภูมิ ส่วนที่เมืองอุบลก็พากัน
ไปเก็บที่บ้านโต่งโต้น หนองเดิ่น แขวงเมืองอำนาจเจริญ นำมาไว้บูชา เพราะเชื่อว่าจะเกิดเป็นเงินเป็นทองตามคำลือ
จนไม่เป็นอันจะทำการทำงาน บางแห่งข้าวในนาก็ไม่เก็บเกี่ยว ปล่อยให้วัวควายกินจนหมด และถ้าถึงเดือน ๖ จะพากัน
ฆ่าหมู และควายที่เลี้ยงไว้ เงินทองก็เอาทิ้ง เกิดโกลาหลไปทั่ว
นอกจากนี้ ท้าวไชยสุริน คนบ้านโพนเมือง แขวงเมืองตระการพืชผล ก็ได้ร่วมเป็นองค์กับเขาคนหนึ่ง พูดว่า
" มีเมียหลายคนจนสู้ไม่ไหวสนุกกันใหญ่ เอาเงิน ๒ ลาด ( ๑ บาท) เท่านั้น แต่งเอาเท่าไหร่ก็ได้ " นับว่าเป็นข้ออ้าง
ข้อหนึ่งที่ราษฎรเชื่อกันมาก ข่าวผู้วิเศษดังไปถึงไหน ก็มีราษฎรที่นั่นมาเป็นอันมาก เพราะสำคัญว่าองค์มั่นเป็นท้าว
ธรรมมิกราชผู้มีบุญจะมาโปรด ก็เข้าสมัครพรรคพวก และรับเลี้ยงดูปูเสื่ออย่างดี เลยเป็นเหตุให้คนเกรงกลัวมาก
ผีบ้าผีบุญ ไม่ได้เกิดขึ้นกะทันหัน หัวหน้าบางคนได้ไปฝากตัวเป็นศิษย์องค์แก้ว แล้วจึงข้ามมายุแย่ราษฎรไทย
แล้วเหตุการณ์ก็ค่อยลุกลามขึ้นทีละน้อย และได้ตั้งกองกำลังขึ้น ๓ กอง ที่เข้ามาเมืองตระการพืชผล คือ กองอ้ายมั่น
ตั้งเป็นองค์ปราสาท อยู่บ้านโพธิ์ ตำบลหนามแท่ง แขวงเมืองโขงเจียม มีพรรคพวกประมาณ ๒๐๐ คนเศษ ร่วมมือกับ
องค์ฟ้าเลื่อนคนเมืองตระการพืชผล มีแผนการณ์จะตีเมืองเขมราฐ เกษมสีมา และตระการพืชผล เมื่อได้กำลังจาก
เมืองนี้แล้วหวังจะรวมดินแดน ฟากแม่น้ำโขงเพื่อตั้งเป็นอาณาจักรใหม่ไม่ขึ้นกับไทยและฝรั่งเศส
เมื่อวันที่ ๒๘ มีนาคม ๒๔๔๔ อ้ายพันกับอ้ายเล็ก ก็นำกำลังประมาณ ๒,๕๐๐ คนเศษ เข้าล้อมและเผาเมืองเขมราฐ
ฆ่าท้าวกุลบุตร ท้าวโพธิสาร กรมการเมือง และปล่อยนักโทษออกจากคุกหมด ส่วนพระเขมราฐเดชประชารัตนเจ้าเมือง
จับเป็นตัวประกันขึ้นคานแห่หามไปหาพรรคพวก พวกผีบ้าผีบุญได้กำลังคนที่เมืองเขมราฐอีกประมาณ ๕๐๐ คนเศษ
จึงยกไปตั้งอยู่ทุ่งนา ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของบ้านขุหลุ แขวงเมืองตระการพืชผล ระหว่างบ้านดอนโทน กับบ้าน
ดอนทับช้าง มีองค์ต่างๆ มาร่วมกัน ๖ คน คือ องค์เขียว องค์ลิ้นก่าน องค์ที องค์พระบาท องค์พระเมตไตร และองค์เหลือง
ในขณะตั้งหาพรรคพวกอยู่ที่บ้านขุหลุนี้ ได้ให้ลูกน้องไปจับเอาท้าวอินธิสาร (กรมช้าง) เจ้าเมืองพนา มาฆ่าตัดคอที่ทุ่งนา
ใกล้กับที่ตั้งอยู่ โดยหาว่าไม่เข้าพวกและคิดจะปราบปราม
พระบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ได้ทราบเรื่องว่า มีผู้ตั้งตนเป็นผู้วิเศษเป็นทางการ จาก
หนังสือพิมพ์พระพินิจสารา ข้าหลวงบริเวณร้อยเอ็ด กราบทูลในราวเดือนธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๔ ว่ามีผู้วิเศษที่บ้านหนองซำ
และทรงได้รับใบบอกจากเจ้าเมืองโขงเจียมว่า อ้ายมั่นบ้านกระแจจัน แขวงเมืองโขงเจียมขึ้นเมืองเขมราฐ ตั้งตัวเป็นผู้วิเศษ
และเจ้ายุติธรรมธร ( คำสุด ) เจ้านครจำปาศักดิ์ กราบทูลว่ามีคนหนึ่งตั้งตัวเป็นองค์ผ้าขาว นุ่งขาว ห่มขาว เล่าลือเป็นผู้วิเศษ
พระบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ได้ทูลกรมหลวงดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยว่า
เวลานั้นทางมณฑลอิสานกำลังตื่นผู้มีบุญไปทุกหนทุกแห่ง น่ากลัวจะเป็นข้างโจรใหญ่โต แต่ถ้าเป็นทางฝ่ายลาวก็ไม่
สักกระไรนัก แต่ทางฝ่ายเขมราฐนั้น ตัวอ้ายบุญทันผู้มีบุญนั้นเป็นบุตรพระยาขุขันธ์ที่ตาย พระยาขุขันธ์คนใหม่ก็ครั้นคร้าม
เสียแล้ว ถ้าโปรดให้ทหารนครราชสีมาสัก ๑๐๐ คน โดยเร็วที่สุดได้ก็จะดี
นอกจากนี้ยังได้ทูลให้ทรงทราบเรื่องผีบ้าผีบุญ เข้าปล้นและเผาเมืองเขมราฐอีก และส่งข่าวให้ทหารและอาวุธปืน
ไปให้โดยด่วนจำนวน ๔๐๐ - ๖๐๐ คน พร้อมกันนั้น พระองค์ได้จัดทหารไปคอยสกัดพวกผีบ้าผีบุญ ที่เมืองเกษมสีมา
และเมืองเขมราฐ และเมืองต่าง ๆ อีกหลายเมือง เพื่อป้องกันพวกผีบ้า ผีบุญ ยกเข้าตีเมืองอุบลราชธานี โดยหวังจะถ่วงเวลา
รอกำลังทหารจากเมืองนครราชสีมาอีกด้วย
ส่วนทางกรุงเทพฯ เมื่อได้รับข่าวเช่นนี้จึงได้ประชุมเสนาบดีในวันที่ ๒๖-๒๗ และ ๒๙ กุมภาพันธ์ ๒๔๔๕
ผลการประชุมสรุปได้ว่า ผีบ้าผีบุญเกิดขึ้นทางเมืองขุขันธ์ ควรให้ทหารพร้อมอาวุธประมาณ ๑๐๐ คน ไปปราบ และให้
กรมยุทธนาธิการโทรเลขถึงกองทหารเมืองนครราชสีมา ให้เตรียมทหารไว้ ๒๐๐ คน ให้รอฟังข่าวจากพระบรมวงศ์เธอ
กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ให้เป็นที่แน่นอนว่า จะให้ทหารไปเมืองใด เท่าใด
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงวิตกในเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นทางมณฑลอิสาน จึงทรงมีพระบรม
ราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้มีสารตราพระราชสีห์ใหญ่ที่ ๔๕ / ๑๒๑๔ ลงวันที่ ๒๕ มีนาคม ๒๔๔๔ / ๕ ให้พระยา
สุริยเดชวิเศษฤทธิ์ทศพิศวิชัย ข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลนครราชสีมา เป็นข้าหลวงพิเศษปราบปรามพวกผีบ้าผีบุญ
ในมณฑลอิสาน และมณฑลอุดรธานี
มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้กรมยุทธนาธิการจัดกำลังทหารมณฑลนครราชสีมา ไปปราบพวกผีบ้าผีบุญ
โดยให้พันโทหม่อมเจ้าศรีใสเฉลิมศักดิ์ จัดหาทหารให้ โดยได้ออกจากเมืองนครราชสีมา ในวันที่ ๒๕ มีนาคม ๒๕๔๕
พร้อมทหารจำนวน ๒ กองพัน กองหนึ่งเมื่อไปถึงเมืองสุวรรณภูมิให้ฟังว่า พวกผีบ้าผีบุญมาจากเขมราฐนั้นอยู่ที่ใด
ให้ปราบปรามทีเดียว เมื่อเข้ามณฑลอิสานแล้วหรือไปถึงที่ใดก็ตาม เมื่อได้ทราบคำสั่งหรือความประสงค์ของ
พระบรมวงศ์เธอกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ประการใด ให้ทำตามบังคับบัญชาของพระองค์ทุกประการ
จำนวนทหารที่ยกไปมณฑลอิสาน ๒ กองพัน เพื่อรักษาสถานการณ์ เป็นกองทหารที่ทันสมัยที่สุดในสมัยนั้น
ทหารทุกคนมีปืนคนละกระบอก กระสุน ๑๐๐ นัด และมีเสบียงติดตัวไปกันได้ ๕ วัน และได้โทรเลขไปยังมณฑลอิสาน
ให้คอยจ่ายเสบียงอาหารให้ตามรายทางอีกด้วย
พระบรมวงศ์เธอกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ทรงวิตกว่าจะเกิดเหตุการณ์จลาจลขึ้นตามหัวเมืองต่าง ๆ จึงโปรด
ให้ทหารไปจับพวกผีบ้าผีบุญ ๕ สาย โดยสายที่ ๕ ให้ร้อยตรีหลี ( หรี่ ) นำทหาร ๑๕ คน ไปตรวจเมืองพนาและเมือง
ตระการพืชผล สายนี้ได้ตรวจพบพวกผีบ้าผีบุญที่บ้านนาสะไม แขวงเมืองตระการพืชผล ที่หาลู่ทางจะไปเมืองอุบลราชธานี
ร้อยตรีหลี เห็นว่าจะสู้ไม่ได้เพราะกำลังน้อยกว่า เลยไม่เข้าตี จึงได้กลับไปเมืองอุบลราชธานี เพื่อทูลให้ทรงทราบ
ทางด้านร้อยเอกหม่อมราชวงศ์ร้าย ได้เกณฑ์ราษฎรที่เมืองเขมราฐจำนวน ๑๐๐ คนเศษ และได้ปะทะกับ
กองระวังหน้าของพวกผีบ้าผีบุญที่มีกำลัง ๑๐๐ คนเศษเช่นกัน ที่ตั้งอยู่บ้านขุหลุ แขวงเมืองตระการพืชผล พวกผีบ้าผีบุญ
ได้ร้องขู่ว่า " ผู้ใดไม่สู้ให้วางอาวุธหมอบลงเสีย " พวกที่หม่อมราชวงศ์ร้ายเกณฑ์มา ก็หมอบลงกราบผีบ้าผีบุญทั้งหมด
หม่อมราชวงศ์ร้ายกับพลตระเวน ๑๒ นาย ได้ต่อสู้กับพวกผีบ้าผีบุญอย่างดุเดือด แต่กำลังพลมีน้อยกว่าจึงถูกพวกผีบ้าผีบุญ
ล้อมฆ่าเกือบหมด เหลือพลทหารป้อมคนเดียวต่อสู้ฝ่าวงล้อมไปได้
พลทหารป้อม ได้กลับไปทูลให้พระบรมวงศ์เธอกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ทรงทราบ หลังจากพวกผีบ้าผีบุญ
ได้ชัยชนะทหารรัฐบาลครั้งนี้ และได้กำลังเพิ่มอีกเกือบ ๕๐๐ คน จึงมีใจฮึกเหิม ได้ยกกำลังไปตั้งอยู่โนนโพธิ์ ทางทิศ
ตะวันตกเฉียงใต้ของบ้านสะพือ ห่างจากบ้านสะพือประมาณ ๑ กม.เพื่อหาพรรคพวกเพิ่มเติม และเพื่อยกเข้าตีเมืองตระการ
(สมัยนั้นตั้งอยู่บ้านสะพือ ) และเมืองอุบลราชธานีตามแผนการณ์
เมื่อมาตั้งอยู่บ้านสะพือ พวกผีบ้าผีบุญนำโดยองค์มั่น ได้ตั้งศาลเพียงตา นุ่งขาวห่มขาว ทำเป็นจำศีลภาวนา และ
ป่าวประกาศประชาชนว่า จะมีเหตุร้ายเกิดขึ้นดังคำทำนายให้พากันระวัง ฝ่ายราษฎรหวาดกลัวกันอยู่แล้ว ทั้งได้ยิน
และคนจำศีลแปลกหน้ามาก็สำคัญว่าเป็นผู้มีบุญวิเศษ พากันเข้าไปกราบไหว้ขอให้ช่วยป้องกันภัยพิบัติให้ องค์มั่นก็เป่า
คาถาอาคมรดน้ำมนต์ให้ตามประสงค์ และพูดจาหว่านล้อมเกลี้ยกล่อมให้เข้าเป็นพรรคพวก ราษฎรแถบนั้นหลงเชื่อ
ก็เข้านับถือประมาณ ๑,๐๐๐ คนเศษ
องค์มั่นสั่งเกณฑ์อาวุธและเสบียงอาหารต่างๆ และสั่งให้ตากข้าวเหนียวสุกยัดไส้ ผูกรวบเอวทุกคนแบบเข้าสงคราม
จัดเป็นกองหมวดหมู่ ถือศาสตราวุธ องค์ต่างๆ ชั้นหัวหน้าก็ให้ปฏิบัติการอยู่เวรยามรักษาองค์มั่น และมีคำสั่งดังนี้
" ฟืนไฟให้ดับ ปืนต้นให้คาบชุด อาวุธใว้หอกข้าง นางโตใดมากล่าวอ้าง ให้ตัดหัวถวายองค์มั่น ให้ระมัดระวดระวัง "
แล้วก็พากันโห่ร้องขึ้น ๓ ครา เพื่อเอาฤกษ์ว่า " ซ่า ซ่า ซ๋า " (สาธุ) องค์มั่นตั้งตัวเกลี้ยกล่อมอยู่บ้านสะพือ ๔-๕ วัน
วันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๕๔๕ พระบรมวงศ์เธอกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ทรงบัญชาให้ร้อยเอกหลวงชิดสรการ
(จิตมัธยมนันท์) นายทหารปืนใหญ่ กับร้อยตรีอิน คุมทหาร ๒๔ คน พร้อมด้วยอาวุธปืนไปปราบพวกผีบ้าผีบุญ และโปรด
ให้พระอุบลการประชานิตย์ (บุญชูบรมวงศ์นนท์) ข้าหลวงบริเวณเมืองอุบลราชธานี กับพระอุบลศักดิ์ประชาบาล
( กุคำ สุวรรณกูฏ ) ผู้รักษาการเมืองอุบลราชธานี จัดกำลังฝ่ายบ้านเมืองสมทบฝ่ายทหาร ๒๐๐ คนเศษ พร้อมด้วยอาวุธปืน
๑๐๐ กระบอก พระอุบลการฯ สั่งให้พระสุนทรกิจวิมล (คูณ สุงโขบล) เมียซานาตย์ เมียซานนท์ เมียวงศาราธร และเมียชินบุตร
เป็นนายกองฝ่ายบ้านเมือง ยกออกจากเมืองอุบลราชธานี จวนจะบรรลุถึงบ้านสะพือในวันที่ ๒ เมษายน พลบค่ำพักพล
อยู่ห่างบ้านราว ๕๐ เส้น
เมื่อวันที่ ๔ เมษายน ๒๕๔๕ เวลา ๐๙.๐๐ น. จึงได้ยกเข้าตีพวกผีบ้าผีบุญ ต่อสู้กันประมาณ ๔ ชั่วโมง พวกผีบ้า
ผีบุญจึงแตกหนีถูกฆ่าตาย ๒๐๐ คนเศษ บาดเจ็บ ๕๐๐ คนเศษ และจับเป็นได้ ๑๒๐ คนเศษ ฝ่ายรัฐบาลไม่ได้รับอันตราย
เพราะผีบ้าผีบุญมีแต่อาวุธสั้น เช่นมีด หอก ดาบ จึงสู้กับอาวุธปืนของฝ่ายรัฐบาลไม่ได้ เพราะพวกผีบ้าผีบุญสั่งว่า
ทุกคนอย่าทำอะไร อย่ายิง ให้ภาวนาอย่างเดียว ขณะต่อสู้กันอย่างติดพันอยู่นั้น พวกหัวหน้าผีบ้าผีบุญก็ถือโอกาสหลบหนี
ไปทางประเทศลาว
หลังจากปราบปรามผีบ้าผีบุญที่บ้านสะพือแล้ว กองทหารมณฑลอิสาน ได้ร่วมกับกองทหารมณฑลนครราชสีมา
เที่ยวจับปราบปรามผีบ้าผีบุญในที่ต่างๆ และพระบรมวงศ์เธอกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ได้โปรดให้มีตราสารส่งไปทุก
หัวเมืองน้อยใหญ่ทั้งปวงว่า ให้ผู้ว่าราชการเมือง กรมการ และเจ้าหน้าที่สืบจับพวกผีบ้าผีบุญ ที่ยังกระเซ็นกระสายและ
หลบหนี หรือผู้ที่สมรู้ร่วมคิดการร้ายเหล่านี้ ส่งเข้าไปยังกองบัญชาการมณฑลอิสาน ณ เมืองอุบล โดยด่วน อย่าให้หลบหนี
ไปได้ ถ้าหากผู้ใดปกปิดพวกเหล่าร้อยและเอาใจช่วยเหลือให้หลบหนี จะเอาโทษแก่ผู้ปิดบังและเจ้าหน้าที่หัวเมืองนั้นๆ
อย่างหนัก
ทหารฝ่ายรัฐบาลไล่ติดตามพวกผีบ้าผีบุญจากบ้านสะพือ เมื่อไล่ทันจึงจับจองจำขื่อคา ตากแดดตากฝนเพื่อรอการ
พิจารณาโทษต่อไป ( ปัจจุบันเป็นตำบลตากแดด )
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีลายพระหัตถ์ถึง กรมหลวงดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวง
มหาดไทย ให้ส่งโทรเลขถึงกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ว่า มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ พระราชทานอาญาสิทธิ
แก่กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ให้มีอำนาจที่จะประหารชีวิต ซึ่งควรแก่โทษตามพระราชกำหนดกฎหมาย ตลอดเวลา
ที่ระงับการจลาจลในมณฑลอิสาน
สมเด็จพระบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ทรงแต่งตั้งมหาอำมาตย์โทพระยาศักดิ์ดาภิเดชวรฤทธิ์
(ดั่น อมรานนท์) ข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลบูรพา ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มาปราบผีบ้าผีบุญ เป็นประธานตุลาการ
ให้ หม่อมเจ้าทัศโนภาสเกษมสันต์ ตำแหน่งว่าที่อัยการมณฑลอิสาน หม่อมราชวงศ์วิจิตร (ม.ร.ว.ปฐมคะเนจร) ตำแหน่ง
ปลัดมณฑลอิสาน หลวงประชานิตย์ ข้าหลวงบริเวณอุบล และพระอุบลศักดิ์ประชาบาล ผู้รักษาการเมืองอุบลราชธานี
รวม ๕ คน เป็นคณะตุลาการร่วมกันพิจารณาตัดสินลงโทษพวกผีบ้าผีบุญ
ในปี พ.ศ.๒๔๔๕ สมเด็จพระบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ทรงเห็นว่า ควรจัดตั้งกองตำรวจภูธร
ในมณฑลอิสาน เพื่อรักษาเหตุการณ์ และตรวจตราท้องที่ต่างๆ จึงได้ขอกำลังตำรวจไปยังกระทรวงมหาดไทย ให้
เมืองตระการพืชผล จำนวน ๒๐ นาย เท่ากับเมืองยโสธร อำนาจเจริญ พนานิคม เสนางคนิคม และมหาชนะชัย
เว้นเมืองอุบลราชธานี และเมืองเขมราฐที่ขอให้เมืองละ ๔๐ นาย แต่ไม่มีหลักฐานปรากฎว่าผู้ใดมาเป็นหัวหน้า
ตำรวจที่เมืองตระการพืชผล ในสมัยนั้น
พระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้มีกฎหมายเรื่องผีสางขึ้น
เมื่อ พ.ศ.๒๔๔๘ ห้ามมิให้ราษฎรนับถือผีสางใดๆ เป็นอันขาด เช่น การเข้าทรงลงเจ้า เลี้ยงผีมีผีไท้ผีฟ้า ผีเหศักดิ์หลักเมือง
ด้วยอาการใดๆ ถ้าพบเห็นให้เจ้าหน้าที่บ้านเมืองจับผู้นั้นไปไต่สวนพิจารณา ถ้าได้ความจริงให้ปรับคนละ ๑๒ บาท
ถ้าไม่มีให้จำคุกแทน ๑ เดือน เหตุการณ์ผีบ้าผีบุญก็สงบแต่บัดนั้นเป็นต้นมา
พ.ศ.๒๔๕๐ ได้ยกเลิกการเรียกชื่อเมืองว่าแขวง ให้เปลี่ยนเป็นอำเภอ ผู้ปกครองเรียกว่า " นายอำเภอ "
และให้ออกไปจัดตั้งที่ว่าการ ณ ศูนย์กลางชุมชนของอำเภอนั้นๆ และให้ทุกหมู่บ้านสร้างศาลาที่พักไว้ในย่านชุมชน
และขุดบ่อน้ำ หรือตามที่เห็นเหมาะสม เพื่อให้ข้าราชการที่ตรวจราชการ หรือราษฎรไปมาค้าขายได้พักอาศัย และมี
น้ำดื่มกิน
ดังนั้นตามหมู่บ้านชนบทในภาคอิสาน จะมีศาลาที่พัก ปัจจุบันเป็นศาลากลางบ้าน สำหรับประกอบกิจกรรมต่างๆ
และมีบ่อน้ำแทบทุกหมู่บ้านสืบมาจนบัดนี้
ขอขอบคุณ คุณตาผาย ปวบุตร ผู้ให้ข้อมูล
จาก
http://www.trakarnphutphon.ob.tc/data/8peebapeeboon.htm
